خالێکی وەرچەرخان لە مێژووی رۆژهەڵاتی ناویندا

رۆژهەڵاتی ناوین  ,ئەم شوێنە کە بە یەکێک لە ئاڵۆزترین ناوچەکانی جیهان لە درێژایی مێژوودا دادەنرێت ، بەواتایا ئەگە چاوخشاندنێکی کورت بە مێژووی مرۆڤایەتیدا بخشێنین ، دەبینین کە ئەگەر تەواو ئەو ساڵانەی کە شەر و ئالۆزی تێدا نەبووە کۆکەینەوە لە دوو سەد ساڵ تێپەر ناکات .

گرنگی  و بایخی هەڵكەوتەی جوگرافیایی ئەم شوێنە وای كردووە هەرلەكۆنەوە شوێنی چاوتێبڕینی زڵهێزەکانی جیهان بێت .ئەم ناوچەیە  لە هەر قۆناغێکی جیاوازدا لە رەورەوی مێژوویی خۆیدا بۆتە گۆرەپانی مڵمڵانی زڵهێزەکانی دوونیا و خەڵکی ناوچەکە . بۆ نموونە پێکدادانی  جیاوازی ئایینەکان    لە هەرێمەدا لە پێش زاینەوە دەست پێدەكات و تا کو ئەمرۆش درێژەی هەیە ، بە هۆی ئەوە ی کە شوێنی سەرهەڵدانی سێ‌ لە هەرە ئاینە گەورە ئاسمانیەكانە ، هەروەها لەسەردەمی نوێشدا دوایی دۆزیینەوەی پترۆلێكی زۆر لەناوچەكەدا جاریكی دیکە و زۆر چڕتر لەجاران ناوچەكە روبەڕووی لێشاوی داگیر كاری وڵاتە زلێزەكان بۆتەوە .  ئەگەر خوێندنەوەمان هەبێت بۆ مێژوی نوێی ناوچەکە دەبینیین کە هەرلەدوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە ، وڵاتانی خاوەن هێز بە تەواو ئیمکاناتێک کە لە ژێر دەستیان دابوو کەوتونەتە دابەشكردنی ناوچەكەدا بە بێ خواست و ئارەزووی گەڵانی ناوچەکە. ئەو دابەشکردنەش  لەسەر بنەمای بەرژەوەندی ئەو وڵاتانە و دەرامەتە سروشتییەكانی ناوچەكە بووە کە لە دەرئەنجامدا چەندین دیکتاتۆر لە قۆناغە جیاوازەکان بە پشتیوانی ئەو وڵاتانە هاتونەتە سەر کار و خەڵکی ناوچەکەیان چەوساندۆتەوە  .لە ئاکامی هاتنە سەر کاری ئەو دیکتاتۆرانە  لەو ناوچەیەدا بۆتە هۆی ئەوە کە رۆژهەڵاتی ناوەراست لە هەر سەردەمێکدا جۆرێک لە توند و تیژی لێبکەوێتەوە ، هەروەها بەکارهێنانی  خەراپی دەستەڵاتیان بۆتە هۆی ئەوە کە خەڵکی ئەو ناوچەیە هەمیشە لە دڵەراوکە و ترس و شڵەژانی رووحیدا ژیان بە سەر بەرن . لە راستیدا هەموو ئەو دیکتاتۆرانەی کە بە خواستی رۆژئاوا هاتنە سەر کار وەک رۆبۆتێک وا بوون کە هیچ ئیختیارێکیان لە خۆووە نەبوو. تەنیا ئامانجی رۆژئاواش دەستراگەیشتنی بوو  بە سەرچاوە سروشتییەکانی ئەو هەرێمانە بە نرخێکی ئەرزان و قاڵکردنەوەی کاڵا جەنگییەکانی خۆی لەو بازارەدا .

ئەوەی من مەبەستمە لێرەدا ئاماژەی پی بدەم بە کورتی و دەبێ وەک خاڵێکی وەرچەرخانی مێژووی سەیر بکرێت، لە دەست چوونی کۆنترۆڵی ناوچەکەیە لە ژێردەستی رۆژئاوا کە بە مەرگی شا عەبدوللە گەیشتە لوتکە . من نامهەوێت بچمە بنج و بنەوانی شرۆڤەکردنی ئەو قەیرانانەی کە ناوچەکەی گرتۆتەوە و پێیدا تێپەر دەبێت ، بەڵام بە پێی ئەو خوێندنەوەی کە ماوەیەکی درێژە بۆ ئەو ناوچەیەم هەیە پێشهاتێکی باشی بۆ چاوەرێ ناکەم . بە گشتی پێشبینییەکانی من بۆ ئەم باردۆخە بەم شێویە:

·        بە نەمانی شا عەبدوللە ، شای سعودی وەک هێزێکی خاوەن پارەو رێبەری وڵاتانی عەرەبی ناوچەکە زیاتر ئالۆزی بە خۆیەوە دەبینێت، بە شێوەیەک کە ئاڵوگۆری جێگری شا عەبدوللە کێشەی تێدەکەوێت و دوور نییە لە ماوەی یەک ساڵدا شا سەلمان بن عەبدولعەزیز لە دەسەڵات نەمێنێت و ئەو رەوتە درێژەی دەبێت تا ماوەیەکی نادیار .

·        ئێران کە وەک زلهێزێکی ناوچەکەیە دێتە ئەژمار و بۆتە هۆی ئەوە ی کە هاوسەنگییەک دروست بێت لە ناوچەکەدا بەرانبەر  بە وڵاتانی عەرەبی، بە هۆی مەرگی شا عەبدوللە ئەو هاوسەنگییە لاواز دەبێت و دەبێتە هۆی مڵمڵانی زیاتری شیعە و سوننە لە ناوچەکەدا، دوریش نییە کە وڵاتانی عەرەبی بە پشتیوانی وڵاتانی رۆژئاوا جەنگێک لە نێوانیاندا روو بدات لە داهاتوێکی نیزیکدا, بە هۆی ئەوەی حوسییەکان لە یەمەن کە شیعە مەزهەبن دەسەلات دەگرنە دەست و ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوە کە  کاریگەری هەبێت بۆ سەرشیعەکانی سعودیاش ،لە دەرئەنجامدا ئەوانیش بە پاڵەپشتی ئێران و شیعەکانی یەمەن جەنگێک دژی دەسەڵات سعودیا بەرپا دەکەن کە زیاتر لە جەنگێکی ناوخۆیی دەچیت.

·        بە هۆی مڵملانی دەسەڵات لە سعودیا ، باڵی توندرەویی ئیسلامی بە هێزتر دەبێت و دوور نییە کە دەسەڵات لە سیستەمی پاشایاتی بگەرێتەوە بۆ سیستەمی خەلیفە ، ئەو سیستەمەی کە ئێستا داعش پەیرەی دەکات ، لە ئەنجامیشدا داعش لەوانەیە لە گەڵ ئەو باڵەی سعودیا رێکبکەون لە بەرانبەر ئێراندا یەکبگرن .

·        ئاڵۆزییەکان لە سووریا زیاتر پەرە دەستێنێت و لە لایەن گرووپێک، بەشار ئەسەد لە ماوەی ئەمساڵدا دەکوژرێت و لە دەسەڵات نامێنێت.

·        لە ئاکامی پێکدادانی شیعە و سوننە وەک ئاماژەم پێدا کوردستانی سەربەخۆ لە دایک دەبێت، هەرچەندە ئێستا باشوری کوردستان بۆ سەربەخۆیی کۆسپی زۆری لە سەر رێگایە، بەڵام بە روودانی ئەو جەنگە ئەو کۆسپانە کەمدەبنەوە و یان نامێنێت.