خوێندنەوەیەک بۆ فەلسەفەی سۆهرەوەردی و پەیوەندیی بە ئایینی
دێرینی کوردەوە
پوختە
مێژووی هاتنی ئیسلام بۆ کوردستان و ناوچەکە، مێژوویەکی
پڕ لە مشتومڕە. خوێندنەوەی وردی مێژوو پێمان دەڵێت کە ئەم گۆڕانکارییە ئایینییە پرۆسەیەکی
خۆویستانە نەبووە، بەڵکو دەرەنجامی زەبری هێز و سەپاندنی باج (سەرانە) بووە. لەم نێوەندەدا،
بیرمەندانی کورد وەک (شەهابەدینی سۆهرەوەردی و شەمسەدینی شارەزووری) ستراتیژییەکی فەلسەفییان
گرتەبەر بۆ پاراستنی ناسنامەی دێرینی خۆیان. ئەوان لەژێر پەردەی زاراوە ئیسلامییەکاندا،
هەوڵی زیندووکردنەوەی "حیكمەتی ڕووناکی"یان دا. ئەم توێژینەوەیە تیشک دەخاتە
سەر ئەو هەوڵە و تیۆری "چوار پەیوەندییەکان" وەک ڕێگای گەیشتن بە خودا دەخاتە
ڕوو، کە هاوكات لەگەڵ بنەماکانی ئایینی ئێزدیاتیدا یەک دەگرێتەوە.
________________________________________
یەکەم: مێژووی بەزۆر سەپێنراو و پەرچەکرداری فەلسەفی
کاتێک سوپای ئیسلام ڕووی لە ناوچە شاخاوییەکانی کوردستان
کرد، خەڵکی ئەم ناوچەیە خاوەنی شارستانیەت، ئایین و جیهانبینی تایبەت بە خۆیان بوون
(کە ڕەگەکەی دەچووەوە سەر ئایینە مێهری و میترایی و زەردەشتییەکان). گۆڕینی ئایین بۆ
کورد پرۆسەیەکی ڕۆحانیی دڵخواز نەبوو، بەڵکو مێژوونووسان پشتڕاستی دەکەنەوە کە
"شمشێر" و "ترسی کوشتن" و "بارگرانیی باج" پاڵنەری سەرەکی
بوون بۆ موسڵمانبوونی زۆرینەی خەڵک.
لەو سەردەمەدا، دەسەڵاتی خەلافەت و دواتر دەسەڵاتە لۆکاڵییەکان،
هیچ جۆرە ڕەخنەیەکیان لە دەقە پیرۆزەکان قبوڵ نەدەکرد. هەر کەسێک بە ئاشکرا بانگەشەی
بۆ ئایینە کۆنەکان کردبا، چارەنووسی کوشتن بوو. لێرەوە، زانا و فەیلەسوفە گەورەکانی
وەک شەهابەدینی سۆهرەوەردی (شێخی ئیشراق) و شەمسەدینی شارەزووری، ڕێگایەکی زیرەکانەیان
هەڵبژارد: "ڕووکەش ئیسلامی و ناوەڕۆک دێرین".
ئەوان زانییان ناتوانن ڕاستەوخۆ دژی شەریعەت بوەستنەوە،
بۆیە هاتن فەلسەفەیەکیان داڕشت کە لە ڕووکەشدا ئایەت و فەرموودەی تێدایە، بەڵام لە
قوڵاییدا زیندووکردنەوەی "حیكمەتی خوسرەوانی" و باوەڕی باوباپیرانی کورد
بوو.
دووەم: سۆهرەوەردی و ئۆنتۆلۆژیای ڕووناکی (The Ontology of Light)
سۆهرەوەردی جیاواز لە فەیلەسوفەکانی دیکە (وەک ئیبن سینا
کە پەیڕەوی ئەڕستۆ بوو)، سیستەمێکی هزریی نوێی بە ناوی "حیکمەتی ئیشراق" (The Philosophy of Illumination) دامەزراند.
تەوەرەی سەرەکی ئەم فەلسەفەیە "نوور" یان ڕووناکییە.
لای سۆهرەوەردی:
1. خودا
(نوورولئەنوار)ە: واتە خودا پاشایەک نییە لەسەر عەرش دانیشتبێت و فەرمانی کوشتن و بڕین
دەربکات، بەڵکو "سەرچاوەی ڕووناکی"یە.
2. بوونی
مرۆڤ: ڕۆحی مرۆڤ پڕیشکێک یان تیشکێکە لەو ڕووناکییە گەورەیە.
3. گەردوون:
هەموو شتێک لەم جیهانەدا، لە ئەستێرەکانەوە تا بەرد و دار، پلەیەک لە ڕووناکییان تێدایە.
ئەم تێڕوانینە هەمان تێڕوانینی ئایینی دێرینی کوردە کە
باوەڕی وابوو "ڕۆگ" (ڕۆژ/خۆر) و ئاگر سیمبولی خودان، چونکە سەرچاوەی ڕووناکین.
سێیەم: چوار پەیوەندییە پیرۆزەکە؛ مەرجی گەیشتن بە هەقیقەت
خاڵی هەرە گرنگ لەم توێژینەوەیەدا، تێگەیشتنە لە میکانیزمی
گەیشتن بە خودا لای سۆهرەوەردی. بە پێچەوانەی تێگەیشتنی باوی ئیسلامی کە جەخت لەسەر
"عیبادەتی ڕووکەش" (نوێژ و ڕۆژوو) دەکاتەوە، سۆهرەوەردی پرۆسەکە بەسترایەوە
بە چاککردنی "پەیوەندییەکان"ەوە.
بۆ ئەوەی مرۆڤ ببێتە ئینسانێکی کامل و بگاتەوە بە سەرچاوەی
ڕووناکی (خودا)، دەبێت بەم چوار قۆناغەدا تێپەڕێت، کە هەر یەکەیان مەرجە بۆ ئەوەی تر:
١. پەیوەندی لەگەڵ خود :
یەکەم هەنگاو ئاوڕدانەوەیە بۆ ناوەوە، واتا خۆناسین. مرۆڤ دەبێت ئەو ڕووناکییە بدۆزێتەوە کە لە ناخی خۆیدا شاردراوەتەوە. ئەمەش بە پاککردنەوەی دەروون لە ڕق و کینە و نەزانی دەکرێت. (خۆناسی دەبێتە هۆی خوداناسی).
2. پەیوەندی لەگەڵ مرۆڤەکانی
تر:
دوای ئاشت بوونەوە لەگەڵ خود، نۆرەی ئەوانی تر دێت. لە
فەلسەفەی ئیشراقدا، تۆ ناتوانیت ئاشقی خودا بیت بەڵام ستەم لە دروستکراوەکانی خودا
بکەیت. هەر مرۆڤێک هەڵگری "نوور"ـە، بۆیە ڕێزگرتن و دادپەروەری لەگەڵ خەڵک،
بەشێکە لە پەرستن.
3. پەیوەندی لەگەڵ سروشت: (Nature)
ئەمە ئەو خاڵەیە کە فەلسەفەی سۆهرەوەردی لە شەریعەتی وشک
جیا دەکاتەوە و بە ڕیشە کوردییەکەی دەبەستێتەوە. سروشت (ئاسمان، زەوی، ئاو، دار) مردوو
نین، بەڵکو "نیشانەی ڕووناکین". مرۆڤ بۆ ئەوەی ڕۆحی بەرز بێتەوە، دەبێت ڕێز
لە سروشت بگرێت و نەیشێوێنێت. سروشت پەرستگا گەورەکەی خودایە.
4. پەیوەندی لەگەڵ خودا (God - Activation):
تەنها کاتێک کە مرۆڤ سێ پەیوەندییەکەی پێشووی (لەگەڵ خۆی،
خەڵک، و سروشت) ڕاستکردەوە، ئەوکاتە هێڵی پەیوەندی چوارەم "ئەکتیڤ" یان کارا
دەبێت.
• بەبێ خۆناسین، خوا
ناناسیت.
• بەبێ دادپەروەری،
لە خوا نزیک نابیتەوە.
• بەبێ خۆشویستنی سروشت،
ڕووناکی خودا لە دڵتدا نابینرێت.
چوارەم: سۆهرەوەردی و ئێزدیاتی؛ یەک سەرچاوە
کاتێک بە وردی لەم فەلسەفەیە دەڕوانین، دەبینین هێڵێکی
ڕاستەوخۆ هەیە لە نێوان سۆهرەوەردی و ئایینی ئیزدی (وەک نموونەیەکی پارێزراوی ئایینی
دێرینی کورد).
• پیرۆزیی ڕووناکی:
ئێزدییەکان لە کاتی نزادا ڕوو لە سەرچاوەی ڕووناکی (خۆر) دەکەن، سۆهرەوەردیش خودا بە
"نوور" دەناسێنێت.
• خۆشویستنی سروشت:
لە ئێزدیاتیدا پیسکردنی ئاو و خاک و ژینگە گوناحی گەورەیە، ئەمەش هەمان ئەو پەیوەندییە
سێیەمەیە کە سۆهرەوەردی جەختی لێ دەکاتەوە.
• فریشتەکان: سۆهرەوەردی
باسی "فرەوەرەکان" و فریشتەکانی زەوی دەکات، کە زۆر لە سیستەمی "خاس"
و "باب چاک" و "مەلاییکەت"ی ئێزدیاتی نزیکە.
دەرەنجام
شەهابەدینی سۆهرەوەردی تەنها فەیلەسوفێکی ئیسلامی نەبوو،
بەڵکو "شۆڕشگێڕێکی ڕۆحانی" بوو. ئەو و شارەزووری هەوڵیان دا لە سەردەمێکی
تاریک و پڕ لە زۆرەملێدا، گەوهەری ئایینی پاک و دێرینی کورد (کە بریتی بوو لە خۆشەویستی،
ڕووناکی، و ڕێزگرتن لە سروشت) بپارێزن. کوشتنی سۆهرەوەردی بە فەرمانی سەڵاحەدین، بەڵگەیە
لەسەر ئەوەی کە دەسەڵاتی سیاسی و ئایینی ئەو کاتە هەستیان بە مەترسیی ئەم بیرکرنەوە
کوردییە کردبوو کە دەیویست مرۆڤ لە کۆیلەی شەریعەتەوە بکات بە دۆستی خودا و سروشت.
ئەمڕۆ، گەڕانەوە بۆ ئەم فەلسەفەیە دەتوانێت بناغەیەکی
مەعریفیی بەهێز بێت بۆ داڕشتنەوەی ناسنامەیەک کە هەم مۆدێرنە و هەم ڕیشەی لە مێژووی
خۆماندایە.
تێبینی: کاتێک باس لە ئیزدیایەتی دەکەم،لە هەمان
کاتدا باس لە ئایین یارسانیش دەکەم، چونکە ئەو دووانە لە ناوەرۆکدا هەر یەکن و هیچ
جیاوازییەکیان نییە.
________________________________________
سەرچاوە کان:
١. حكمة الإشراق - شەهابەدینی
سۆهرەوەردی.
٢. نزهة الأرواح وروضة
الأفراح - شەمسەدینی شارەزووری.
٣. توێژینەوەکانی هێنری
کۆربین (Henry Corbin) دەربارەی
پەیوەندی سۆهرەوەردی و ئایینی ئێرانی کۆن.
