ناونیشانی
توێژینەوە: لەوبەری خێر و شەڕەوە: خوێندنەوەیەک بۆ میراتی یەکێتیی بوون (Monism) لە ئایینە میهرییەکانی زاگرۆس و فەلسەفەی
جیهانیدا
پوختە
مێژووی هزری
ئایینی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەزۆری لە ژێر هەژموونی "دوالیزم" (دوانەگەری)دا
خوێندراوەتەوە، کە تێیدا جیهان دابەشی دوو بەرەی دژ بەیەک دەکرێت (خێر دژی شەڕ). بەڵام
لە ناخی چیاکانی زاگرۆسدا، میراتێکی "میهری" (Mithraic)ی دێرین لە فۆرمی ئایینەکانی یارسان
و ئێزدیدا پارێزراوە، کە خاوەنی جیهانبینییەکی "مۆنیستی" (یەکێتیی بوون)ن.
ئەم توێژینەوەیە هەوڵ دەدات چەمکی "نەبوونی شەڕی ڕەها" لەم ئایینانەدا شی
بکاتەوە و بەراوردی بکات بە تێزە فەلسەفییەکانی هێراکلیتس، سپینۆزا، و هیگڵ، بۆ سەلماندنی
ئەوەی کە ئەم باوەڕانە خاوەنی هەبوونناسییەکی (Ontology) ئاڵۆزن کە تێیدا دژەکان تەواوکەری
یەکترن نەک دوژمن.
١. میراتی میهری و ڕەتکردنەوەی دوالیزمی زەردەشتی
هەرچەندە
زۆرجار بە هەڵە یارسان و ئێزدی وەک لقێکی زەردەشتی دادەنرێن، بەڵام لە بنەڕەتدا جیاوازییەکی
جەوهەرییان هەیە. زەردەشتییەت (لە قۆناغی دواتریدا) و ئایینە ئیبراهیمییەکان لەسەر
بنەمای "دوالیزمی ئەخلاقی و کۆزمۆلۆجی" دامەزراون؛ واتە (ئەهریمەن/شەیتان)
هێزێکی سەربەخۆیە و دەبێت لەناو ببرێت.
بە پێچەوانەوە،
ئایینە کوردییەکان (کە ڕەگەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ میهریزم/میتراییزم)، جەخت لەسەر
"پەیمان" (Mithra/Covenant) و یەکێتیی توخمەکان دەکەنەوە. لای
ئەوان، تاریکی دوژمنی ڕووناکی نییە، بەڵکو زەمینەی دەرکەوتنی ڕووناکییە. خودا (حەق/خودێ)
لە سەرووی دوانەیی خێر و شەڕەوەیە و هەموو هێزەکان (تەنانەت ئەوانەی مرۆڤ بە ترسناکیشیان
دەزانێت) کارگێڕی ئەون.
٢. یارسان و ئێزدی لە ئاوێنەی فەلسەفەی "یەکێتیی بوون" (Monism)
لە هەناوی
ئەم ئایینانەدا، فەلسەفەیەک بوونی هەیە کە دەتوانرێت بەراورد بکرێت بەم قوتابخانە فەلسەفییە
جیهانییانە:
أ. هێراکلیتس (Heraclitus) و یەکێتیی دژەکان:
هێراکلیتس،
فەیلەسوفی پێش سوقرات، دەڵێت: "خودا بریتییە لە: ڕۆژ و شەو، زستان و هاوین، جەنگ
و ئاشتی، تێربوون و برسێتی."
ئەمە ڕێک
وەک فەلسەفەی "جەم"ی یارسان و "مەلەک تاوس"ی ئێزدییە. لای ئێزدییەکان،
مەلەک تاوس (کە دۆگماتیکەکان بە شەیتانی دەزانن) فریشتەی هەرەبەرزە. بۆچی؟ چونکە لە
سیستەمی یەکێتیی بووندا، ناکرێت خودا ڕکابەری هەبێت. ئەگەر شەیتان ڕکابەری خودا بێت،
کەواتە خودا تاک و بێ هاوتا نییە! بۆیە لای ئێزدی و یارسان، ئەوەی پێی دەوترێت
"شەڕ"، تەنها ئەرکێکی جیاوازی فریشتەکانە بۆ تاقیکردنەوەی مرۆڤ، هەروەک چۆن
هێراکلیتس دەڵێت: "نەخۆشی وایکردووە تەندروستی خۆش بێت."
ب. باروخ
سپینۆزا (Spinoza) و
خودای سروشتی:
سپینۆزا گەورەترین
فەیلەسوفی مۆنیستە کە دەڵێت: "خێر و شەڕ لە خودی شتەکاندا بوونیان نییە، بەڵکو
ئەوە زەینی مرۆڤە وایان وێنا دەکات."
فەلسەفەی
یارسان کە دەڵێت "هەرکەس بە دۆنێ، دەو دێتە دەرێ" (خودا لە هەموو شتێکدا
تەجەلا دەکات)، هاوتایە لەگەڵ چەمکی (Immanence)ی
سپینۆزا. واتە خودا لە ئاسمانێکی دوور نییە فەرمان بۆ کوشتنی "شەیتان" دەربکات،
بەڵکو خودا لەناو هەموو گەردیلەیەکدایە. کەواتە ڕەتکردنەوەی بەشێکی گەردوون (وەک تاریکی)،
ڕەتکردنەوەی خودایە. ئەمەش نهێنییەکەی پشت ئەوەیە کە بۆچی یارسان و ئێزدی "لەنعەت"
لە هیچ بوونەوەرێک ناکەن.
ج. فریدریش
هیگڵ (Hegel) و
زەروورەتی "شەڕ":
هیگڵ لە دیالەکتیکەکەیدا
دەڵێت: "نێگەتیڤ (شەڕ/تاریکی) پێویستە بۆ جووڵەی مێژوو." بەبێ دژایەتی، هیچ
گەشەکردنێک نابێت.
ئەمە لە فەلسەفەی
"دۆنادۆن" (گۆڕینی جلوبەرگی ڕۆح)دا ڕەنگی داوەتەوە. ڕۆح بۆ ئەوەی پاک بێتەوە
(سەیقەڵ بدرێت)، دەبێت بەناو ئازار و تاریکیدا تێپەڕێت. لێرەدا تاریکی سزایەکی ئەبەدیی
دۆزەخ نییە، بەڵکو قۆناغێکی پێویستە بۆ گەیشتن بە "حەق".
د. عیرفانی
ئیبن عەرەبی (وەحدەتولوجود):
ئیبن عەرەبی
کە کاریگەریی زۆری لەسەر ئەدەبیاتی یارسان هەبووە، پێی وایە "بوونی ڕەها خێرە"،
و ئەوەی ئێمە پێی دەڵێین شەڕ، تەنها "نەبوونی"یە (عدم). وەک چۆن سێبەر تەنها
بریتییە لە "نەگەیشتنی ڕووناکی". لای یارسانەکان، مرۆڤ کاتێک تووشی شەڕ دەبێت
کە لە "زاتی حەق" دوور دەکەوێتەوە، نەک ئەوەی هێزێکی دەرەکی پەلاماری بدات.
٣. دەرەنجام: گەڕانەوە بۆ سروشت وەک پەرستگا
لە ئەنجامی
ئەم بەراوردکارییەدا، دەگەینە ئەو ڕاستییەی کە ئایینە کوردییەکان (یارسان و ئێزدی)
نوێنەرایەتیی فۆرمێکی باڵای "فەلسەفەی سروشتگەرایی" دەکەن. جیاوازیی ئەوان
لەگەڵ ئایینە دوانەگەراکان لەوەدایە:
١. دوانەگەراکان (Dualists): دەیانەوێت سروشت و جیهان پاک بکەنەوە
لە ڕێگەی سڕینەوەی لایەنی بەرانبەر (کوشتنی کافر، لەناوبردنی شەیتان).
٢. یارسان و ئێزدی (Monists): دەیانەوێت لەگەڵ گەردووندا "هاوئاهەنگ"
بن. ئەوان تێگەیشتوون کە شەو و ڕۆژ، ژەهر و دەرمان، ژیان و مردن، هەموویان تەنها نۆتەی
جیاوازی یەک ئاوازن.
ئەم تێڕوانینە
وایکردووە کە ئەم ئایینانە لەبری دروستکردنی پەرستگای داخراو و ترسناک، سروشت وەک پەرستگا
ببینن و لەبری ترس لە شەیتان، ڕێز لە نهێنییەکانی گەردوون بگرن. ئەمەش فەلسەفەیەکە
کە زۆر لە پێش سەردەمی خۆیەوە بووە و ئێستا مرۆڤایەتیی مۆدێرن لە ڕێگەی فیزیا و ئیکۆلۆژیاوە
خەریکە دەگەڕێتەوە سەری.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر