ناونیشانی
بابەت: جدەلی ڕووناکی و سێبەر لە حیکمەتی زاگرۆسدا: خوێندنەوەیەکی فەلسەفی بۆ
جیهانبینیی یارسان و ئێزدی بەرانبەر دۆگمای دوانەیی
پێشەکی
لێکۆڵینەوە
لە میراتی مەعریفیی زاگرۆس، بەتایبەت لە باوەڕە دێرینەکانی وەک "یارسان"
و "ئێزدی"، پێمان دەڵێت کە ئێمە لەبەردەم کۆمەڵێک "ئایین" بە
مانایە تەقلیدی و شەریعەتخوازەکەی نین، بەڵکو لەبەردەم سیستەمێکی قوڵی
"فەلسەفەی ژیان" (Philosophy of Life) و "هەبوونناسی" (Ontology)داین. ئەم جیهانبینییە، کە جەخت
لەسەر یەکگرتوویی بوون و پیرۆزیی سروشت دەکاتەوە، بە درێژایی مێژوو کەوتووەتە بەر
شاڵاوی تێنەگەیشتن و بەدناوکردن لەلایەن سیستەمە ئایینییە "دوانەگەراکان " (Dualistic Religions)ـەوە.
ئەم وتارە هەوڵ
دەدات جەوهەری فەلسەفیی ئەم باوەڕانە و هۆکاری بە "زەندیق" و
"شەیتان پەرست" ناساندنیان شی بکاتەوە.
یەکەم: یەکێتیی بوون و پیرۆزیی سروشت (Monism & Nature)
بە پێچەوانەی ئایینە ئاسمانییەکان کە خودا وەک پاشایەکی دەرەوەی سروشت و جیا لە گەردوون وێنا دەکەن (Transcendental)، فەلسەفەی یارسان و ئێزدی باوەڕیان بە "ناوەکیبوونی خودا" (Immanence) هەیە. لای ئەوان، سروشت پۆشاکی خودایە و خودا ڕۆحی سروشتە. ئەم تێڕوانینە لە فەلسەفەی مۆدێرندا بە "پانتێیزم" (Pantheism) یان یەکێتیی بوون دەناسرێت، کە فەیلەسوفی هۆڵەندی "باروخ سپینۆزا" بە دەستەواژەی "خودا یان سروشت" (Deus sive Natura) فۆرمۆڵەی کردووە.
لە
فەلسەفەی زاگرۆسدا، مرۆڤ "ئەشرەفی مەخلوقات" نییە بەو مانایەی سروشت
داگیر بکات، بەڵکو بەشێکە لە هارمۆنیای گەردوون. ئەمەش نزیکە لە چەمکی (تاو) لە
فەلسەفەی ڕۆژهەڵاتی دووردا؛ واتە ژیانکردن بەپێی ڕیتمی سروشت.
دووەم:
تێگەیشتن لە "خێر" و "شەڕ"؛ تەواوکاری یان دژایەتی؟
جیاوازییە
هەرە گەورە و بنەڕەتییەکە لێرەوە دەست پێ دەکات. ئایین و فەلسەفەکان دابەش دەبن
بەسەر دوو بەرەدا:
١. بەرەی دوانەگەرا (Dualism): وەک زەردەشتی و دواتر ئایینە
ئیبراهیمییەکان (جوولەکە، مەسیحی، ئیسلام). ئەم بەرەیە باوەڕی وایە گەردوون
مەیدانی جەنگی نێوان دوو هێزی دژ بە یەکە (ئاهورامەزد ا vs ئەهریمەن) یان (الله vs شەیتان) . لای ئەوان "شەڕ" هێزێکی
سەربەخۆیە و دەبێت لەناو ببرێت.
٢. بەرەی یەکگرتووخواز (Monism): وەک یارسان و ئێزدی. لای ئەوان
"شەڕ" بوونی نییە وەک هێزێکی دەرەکی. ئەوەی پێی دەوترێت تاریکی یان شەڕ،
تەنها "نەبوونی ڕووناکی" یان بەشێکە لە پرۆسەی تەواوکاریی گەردوون. وەک
چۆن سێبەر بەشێکە لە وێنەکە و بەبێ سێبەر ڕووناکی مانای نییە. لای ئەوان، ئەو
هێزەی خەڵک پێی دەڵێن "شەیتان" یان هێزی جیاواز، لە ڕاستیدا کارگێڕێکی
خودایە و ئەرکێکی دیاریکراوی هەیە (وەک تاقیکردنەوەی مرۆڤ یان پاراستنی
نهێنییەکان).
سێیەم:
مێژووی بەدناوکردن (زەندیق و شەیتان پەرست)
کاتێک
ئایینە دوانەگەراکان (سەرەتا زەردەشتی و دواتر ئیسلام) هاتنە ناو جوگرافیای
زاگرۆسەوە، توشی شۆکێکی مەعریفی بوون. ئەوان نەیاندەتوانی لە سیستەمێک تێبگەن کە
تێیدا "هێزی بەرانبەر" ڕەت ناکرێتەوە و نەفرەتی لێ ناکرێت.
- چەمکی زەندیق: لە سەردەمی ساسانییەکاندا،
زەردەشتییەکان بەو کەسانەیان دەوت "زەندیق" (Zandik) کە تەفسیرێکی
جیاوازیان بۆ "ئاڤێستا" هەبوو و باوەڕیان بە یەکێتیی بوون و
دەهرییەت هەبوو، نەک دوانەیی خێر و شەڕ. دواتر ئیسلام ئەم دەستەواژەیەی
وەرگرت و کردی بە چەکێک بۆ لێدانی هەر بیرکردنەوەیەکی فەلسەفیی ئازاد.
- تۆمەتی شەیتان پەرستی: کاتێک موسوڵمانان یان
گەشتیارانی ڕۆژئاوا دەیانبیست کە ئێزدییەکان ڕێز لە "مەلەک تاوس"
دەگرن و ئامادە نین نەفرەت لە "شەیتان" بکەن، بە هەڵە (و بە پێوەری
دوانەیی خۆیان) وایان لێکدەدایەوە کە ئەمانە دەپەرستن! لەکاتێکدا لای ئێزدی و
یارسان، نەفرەت کردن لە هەر مەخلوقێک، نەفرەتکردنە لە خودی خالق، چونکە هیچ
شتێک لە دەرەوەی ئیرادەی ئەو بوونی نییە.
دەرەنجام
ئەو
باوەڕە کوردییانە (یارسان و ئێزدی)، پاشماوەی بتپەرستی یان خورافات نین، بەڵکو
هەڵگری فەلسەفەیەکی قوڵی "دیالەکتیکی"ن. ئەوان پێش هیگڵ و سپینۆزا
تێگەیشتوون کە دژەکان (خێر و شەڕ، ڕووناکی و تاریکی) دووجەمسەری دوژمن نین، بەڵکو
دوو ڕووی هەمان دراون و تەواوکەری یەکترن بۆ دروستکردنی هارمۆنیای ژیان. بە زەندیق
و شەیتان پەرست ناساندنیان، تەنها دەرخەری هەژاریی فەلسەفیی ئەو سیستەمانە بووە کە
نەیانتوانیوە لە دەرەوەی بازنەی "ڕەش و سپی" سەیری ئاڵۆزی و جوانیی
گەردوون بکەن.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر