لە
زاگرۆسەوە بۆ سپینۆزا: خوێندنەوەیەکی ئۆنتۆلۆجی بۆ یەکێتیی شاراوەی ئێزدی و یارسان
پێشەکی: جوگرافیای ڕۆح و مێژووی ترس
زنجیرە
چیاکانی زاگرۆس تەنها پێکهاتەیەکی جیۆلۆجی نین، بەڵکو لانکەی لەدایکبوونی کۆنترین
تێڕوانینە فەلسەفییەکانی مرۆڤن بۆ گەردوون. لەم جوگرافیایەدا، دوو ناوی دیار
(ئێزدی و یارسان) دەبینین کە لە ڕووکەشدا جیاوازن، بەڵام لە جەوهەردا هەڵگری یەک
کۆدی مەعریفین. توێژینەوەی قوڵ لەم دوو ئایینە دەمانگەیەنێتە ئەو ئەنجامەی کە
ئەمانە لق و پۆی یەک دارن، کە ڕیشەکەی دەگەڕێتەوە بۆ "میترائیسم" و
پەرستنی سروشت، بەڵام مێژووی خوێناوی و ئایینە "دوالیزمەکان" (Dualism) ناچاریان کردوون کە بۆ مانەوەی
فیزیکی و ڕۆحی، ماسکی جیاواز بپۆشن.
یەکەم: ستراتیژی مانەوە؛ خۆشاردنەوە لەژێر سێبەری زۆرینەدا
مێژووی
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست مێژووی سڕینەوەی کەمینەکان بووە. ئێزدی و یارسانەکان هەڵگری
فەلسەفەیەکی "(مۆنیزم" (Monism - یەکێتیی بوون) بوون، کە تێیدا خودا و سروشت و مرۆڤ یەکن. ئەم باوەڕە
لەگەڵ ئایینە ئیبراهیمییەکان (کە جەخت لەسەر جیاوازیی ڕەهای خالق و مەخلوق
دەکەنەوە) لە ململانێدا بووە.
بۆ
خۆپاراستن لە ڕەشەکوژی (Genocide) و
تیرۆری کەسایەتی، ئەم دوو گرووپە پەنایان بۆ چەمکی "تەقیە" یان
خۆگونجاندنی سیاسی برد:
- ئێزدییەکان: لە سەردەمی دەسەڵاتی ئەمەوی
و عەباسیدا، کە مەترسی لەسەریان زۆر بوو، ناوی خۆیان گرێدا بە (یەزیدی کوڕی
معاویە) یان خەلیفەکانەوە، تا وەک بەشێک لە ململانێی ناوخۆیی ئیسلام سەیر
بکرێن و لە ژێر شیر و تیر ڕزگاریان بێت، لەکاتێکدا ناوەکەیان لە (ئیزەد -
فریشتە/خودا)ەوە هاتووە.
- یارسانەکان: لە جوگرافیای ئێران و ژێر
هەژموونی شیعەگەریدا، خۆیان لەژێر عەبای (عەلی) شاردەوە و وەک
"عەلی-ئیلاهی" ناسێندران.
ئەم
بەرگانە تەنها "قەڵغانێکی پارێزەری" بوون، نەک باوەڕی ڕاستەقینە. ترس لە
ئاشکراکردنی ناسنامەی ڕاستەقینە وایکردووە ئەم "تەقیە"یە ببێتە بەشێک لە
کولتوورەکەیان، چونکە هەمیشە هەستیان کردووە جیهانی دەرەوە ئامادەی قبوڵکردنی
فەلسەفە سروشتییەکەیان نییە.
دووەم: مۆنیزم و یەکێتیی بوون؛ لە زاگرۆسەوە تا ئەوروپا
ئەگەر
توێکڵە مێژووییەکان لاببەین، دەبینین جەوهەری ئێزدی و یارسان هەمان فەلسەفەی
"پانتیزم" (Pantheism) یان "مۆنیزم"ە. لەم باوەڕەدا، شەیتان و
خودا دوو هێزی دژبەینەک نین (وەک لە ئایینە سامییەکاندا هەیە)، بەڵکو گەردوون یەک
پارچەی تەواوکەرە.
ئەم
تێڕوانینە هەزاران ساڵ پێش فەیلەسوفە مۆدێرنەکان لە زاگرۆس بوونی هەبووە. ئەوەی
ئێزدی و یارسان بە "دوونادوون" (تەناسخ) و دەرکەوتنی زات لە بەرگی
جیاوازدا باسی دەکەن، هەمان ئەو چەمکەیە کە دواتر لە فەلسەفەی ئەوروپیدا
دەرکەوتەوە:
- باڕۆخ سپینۆزا (Spinoza): فەیلەسوفی هۆڵەندی، کاتێک
دەڵێت "Deus sive Natura" (خودا یان سروشت)، مەبەستی ئەوەیە خودا
لە دەرەوەی سروشت نییە، بەڵکو خودی یاساکانی سروشت و بوونە. ئەمە ڕێک ئەو
باوەڕەیە کە یارسان و ئێزدی هەیانە؛ سروشت پیرۆزە چونکە جەستەی خودایە.
- هێگڵ (Hegel): باوەڕی بە "ڕۆحی
گەردوون" هەبوو کە لە مێژوودا خۆی دەردەخات، ئەمەش لەگەڵ چەمکی
"مەزەری" یان دەرکەوتنی "خاوەنکار" لە پیر و گەورەکانی
یارسان و ئێزدیدا یەک دەگرێتەوە.
سێیەم:
ئەینشتاین وەک یارسانێکی مۆدێرن؟
کاتێک لە
ئەلبێرت ئەینشتاین پرسیاریان کرد: "ئایا باوەڕت بە خودا هەیە؟"، وەڵامە
بەناوبانگەکەی دایەوە: "من باوەڕم بە خودای
سپینۆزا هەیە، ئەو خودایەی کە خۆی لە هارمۆنی و نەزمی یاساکانی گەردووندا
دەردەخات، نەک ئەو خودایەی کە سەرقاڵی چارەنووس و کردەوەی تاکەکانە."
ئەم
وەڵامەی ئەینشتاین، بەبێ ئەوەی خۆی ئاگادار بێت، پوختەی باوەڕی یارسان و
ئێزدییەکانە.
- پیرۆزیی سروشت: هەروەک چۆن ئەینشتاین
سەرسامە بە یاساکانی فیزیک و گەردوون و بە خوداییان دەزانێت، ئێزدی و
یارسانەکان (چوار توخمەکە: ئاو، ئاگر، خاک، با) بە پیرۆز دەزانن و دەیپارێزن.
- نەبوونی دۆزەخ و بەهەشتی فیزیکی: لەم فەلسەفەیەدا،
سزای پاشمەرگ بەو شێوە کلاسیکە بوونی نییە، بەڵکو "گەڕانەوەیە بۆ ناو
سووڕی سروشت" (Cycle of Life)، ئەمەش لەگەڵ یاسای "وزە لەناو
ناچێت بەڵکو لە شێوەیەکەوە دەگۆڕێت بۆ شێوەیەکی تر"ی ئەینشتاین یەک
دەگرێتەوە.
دەرەنجام:
فۆرمۆڵەکردنی یەکێتییەکە
ئێزدی و
یارسان، دوو ناوی جیاوازن بۆ یەک حەقیقەتی مێژوویی و فەلسەفی. ئەوان پاشماوەی
شارستانییەتێکی "میترایی" و "سروشتگەرا"ن کە لە زاگرۆسەوە
هەڵقوڵاوە. جیاوازییەکەیان تەنها لە "تەکنیکی خۆشاردنەوە" (Camouflage) بووە:
- یەکێکیان بەرگی "ئەمەوی" پۆشی (بە زۆر
یان بە خواستی مانەوە).
- ئەوەی دیکەیان بەرگی "عەلەوی" پۆشی.
بەڵام لە
ژێر ئەو بەرگانەدا، دڵێکی "سپینۆزایی" لێ دەدات. ئەگەر ئەینشتاین خەڵکی
زاگرۆس بوایە، بێگومان نە دەبووە موسڵمان و نە مەسیحی، بەڵکو دەبووە هەڵگری
فەلسەفەی یارسان یان ئێزدی، چونکە ئەوە تەنها ئایینە کە خودا لە "سروشت"
جیاناکاتەوە و ڕێز لە یاساکانی گەردوون دەگرێت وەک بەشێک لە پیرۆزیی بوون.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر