لە
نێوان ئاوات و واقیعدا: خوێندنەوەیەکی ڕەخنەگرانە بۆ "سیاسەت و پلاندانانی
زمانی کوردی" لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان
بابەت: پێداچوونەوەی
کتێب / سیاسەتی زمانی
پوختە
ئەم
وتارە هەوڵ دەدات هەڵسەنگاندنێکی ئەکادیمی بۆ کتێبی "سیاسەت و پلاندانانی
زمانی بۆ بواری پەروەردە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا" لە نووسینی د. قادر وریا
بکات. کتێبەکە هەوڵێکی جددی و مەیدانییە بۆ تێگەیشتن لە چۆنیەتی جێبەجێکردنی
"پەروەردە بە زمانی دایک" لە ئێراندا. ئەم خوێندنەوەیە وێڕای
بەرزنرخاندنی میتۆدۆلۆژیای توێژینەوەکە (کە پشتی بە ڕاپرسیی بژاردەکان بەستووە)،
هەوڵ دەدات لە ڕوانگەی "پڕاکتیک" و "کۆمەڵناسیی زمان"ـەوە
پرسیار لەسەر ئەگەری جێبەجێکردنی ئەم پلانە، کێشەی "زمانی ستاندارد" و
"ئابووریی زمان" بورووژێنێت، بە مەبەستی دەوڵەمەندکردنی گوتاری زمانی
کوردی لە رۆژهەڵاتی کوردستان.
١. پێشەکی
زمان لەرۆژهەڵاتی
ناوەڕاستدا تەنها ئامرازێکی پەیوەندی نییە، بەڵکو گۆڕەپانی ململانێی دەسەڵات و
ناسنامەیە. لە ئێراندا، سیاسەتی "تاکزمانی" (Monolingualism) کە لە سەردەمی
پەهلەوییەوە وەک کۆڵەکەی نەتەوەسازیی ئێرانی جێگیر کراوە، بووەتە هۆی پەراوێزخستنی
زمانە نایەکسانەکانی وەک کوردی. کتێبەکەی د. قادر وریا هەوڵ دەدات لە قاڵبی
توێژینەوەیەکی مەیدانیدا، نەخشەڕێگایەک بۆ داهاتووی زمانی کوردی لە سیستەمی
پەروەردەی ئێراندا پێشکەش بکات. گرنگیی ئەم کتێبە لەوەدایە کە لە دروشم تێپەڕی
کردووە و چووەتە ناو وردەکارییەکانی "پلاندانان" (Planning). بەڵام پرسیارە جەوهەرییەکان
لێرەدا سەرهەڵدەدەن: ئایا ئەم پلانە لە سایەی هەژموونی سیاسیی ئێستادا جێبەجێ
دەکرێت؟ وە ئایا کۆدەنگیی نێو "بژاردەکان" ڕەنگدانەوەی واقیعی شەقامە؟
٢. خاڵە
بەهێزەکانی توێژینەوەکە
پێش
ئەوەی بچینە سەر لایەنە ڕەخنەییەکان، دەبێت دان بە چەند خاڵێکی بەهێزی کتێبەکەدا
بنێین:
- میتۆدۆلۆژیای چۆنایەتی (Qualitative): نووسەر پشتی بە
ڕاپرسی و چاوپێکەوتن لەگەڵ ٥١ کەسایەتیی پسپۆڕ و بژاردە (Elites) بەستووە. ئەمەش وایکردووە
داتاكان قوڵ بن و تەنها لەسەر بنەمای تیۆریی ڕووت نەبن.
- جیاکردنەوەی چەمکەکان: کتێبەکە بە ڕوونی جیاوازی
دەکات لە نێوان "خوێندنی زمانی کوردی وەک وانەیەک" (Subject) و "پەروەردە
بە زمانی کوردی" (Medium of Instruction). دەرەنجامەکان دەردەخەن کە
بژاردەی کورد تەنها بە وانەیەک ڕازی نین و داوای بەکارهێنانی کوردی وەک زمانی
زانست و خوێندن دەکەن.
- دیالێکتی نێوان ناوەند و پەراوێز: نووسەر بە وردی
شیکاری بۆ ئەو دیدگا ئەمنییە دەکات کە دەوڵەتی ئێران بەرامبەر فرەزمانی
هەیەتی و وەک هەڕەشە بۆ سەر یەکپارچەیی خاک دەیبینێت.
٣. خوێندنەوەی
ڕەخنەگرانە و دەوڵەمەندکردنی بابەتەکە
بۆ ئەوەی
بابەتەکە لە چوارچێوەی "وەسفکردن" دەربچێت و بەرەو "شیکاریی
ڕەخنەگرانە" بڕوات، دەکرێت لەم چەند تەوەرەدا گفتوگۆکە فراوانتر بکرێت:
ئـ. :
بژاردە بەرامبەر بە جەماوەر (Elites vs. Masses)
توێژینەوەکە
پشتی بە بۆچوونی "بژاردەکان" (نووسەران، مامۆستایان، چالاکوانان)
بەستووە. ئەم گرووپە بە سروشتی خۆیان خاوەنی "وشیاریی نەتەوەیی" بەرزن و
ئامادەن باج بۆ زمانەکەیان بدەن.
- پرسیاری ڕەخنەیی: ئایا ئەگەر ئەم ڕاپرسییە
لەگەڵ دایک و باوکانی چینی مامناوەند و هەژار بکرایە، هەمان ئەنجامی دەبوو؟
لە زانستی "کۆمەڵناسیی زمان"دا، زۆرجار خەڵکی ئاسایی
"بەرزبوونەوەی کۆمەڵایەتی" (Social Mobility) لە ڕێگەی زمانی باڵادەستەوە
(فارسی یان ئینگلیزی) بەلاوە گرنگترە. دەوڵەمەندکردنی ئەم توێژینەوەیە
پێویستی بەوەیە لێکۆڵینەوە لەسەر ئامادەیی خەڵکی ئاسایی بکرێت بۆ ئەوەی
منداڵەکانیان بنێرنە خوێندنی کوردی، ئەگەر بزانن لە داهاتوودا لە بازاڕی
کاردا کێشەیان بۆ دروست دەبێت.
ب.
کێشەی "زمانی ستاندارد" و دیالێکتیکەکان
کتێبەکە
باس لەوە دەکات کە زۆرینەی بەشداربووان لەگەڵ بوونی "زمانی ستاندارد"دان
بۆ پەروەردە، بەڵام بە مەرجی پاراستنی زاراوەکان.
- لێکدانەوەی ڕەخنەیی: ئەمە یەکێکە لە ئاڵۆزترین
خاڵەکان. لە پڕاکتیکدا، دروستکردنی کتێبی قوتابخانە بە
"ستانداردێک" کە هەمووان ڕازی بکات (سۆرانی، کرمانجی، کەڵهوڕی،
هەورامی) زۆر سەختە. ئەزموونی باشووری کوردستان (کە زۆرێک لە بەشداربووان وەک
نموونە هێناویانەتەوە) دەریدەخات کە هێشتا کێشەی گەورە لە نێوان زاراوەکاندا
هەیە (بۆ نموونە لە بادینان). کتێبەکە دەیتوانی زیاتر لەسەر "میکانیزمی
تەکنیکی" ئەم پرۆسەیە
بوەستێت: ئایا سەرەتا بە زاراوەی ناوچەیی دەست پێ بکرێت و دواتر بچنە سەر
ستاندارد؟ یان ستانداردێکی فرەناوەند (Polycentric) پەیڕەو بکرێت؟
ج.
ئابووریی زمان (Language Economy)
یەکێک
لەو لایەنانەی لە توێژینەوەکەدا کەمتر ڕەنگی داوەتەوە، پەیوەندیی نێوان
"زمان" و "بازاڕ"ە.
- خاڵی ڕەخنەیی: زمان کاتێک دەمێنێتەوە و
گەشە دەکات کە "بەهای ئاڵوگۆڕ"ی هەبێت. تا کاتێک ئابووریی ئێران و
بازاڕی کار و بیرۆکراسی بە زمانی فارسی بێت، خوێندن بە کوردی تەنها وەک
"مافێکی کولتووری" دەمێنێتەوە نەک پێداویستییەکی ژیانی. بۆ
دەوڵەمەندکردنی بابەتەکە، پێویستە باس لەوە بکرێت: چۆن دەکرێت زمانی کوردی
بکرێتە زمانی بازاڕ و کارگێڕی لە ناوچەکەدا؟ بەبێ دەسەڵاتی سیاسی و ئابووریی
سەربەخۆ، ئایا پەروەردە بە تەنها دەتوانێت زمانەکە بپارێزێت؟
د.
گونجانی سیاسی (Political Feasibility)
کتێبەکە
پێشنیاری گۆڕانکاری لە یاسا و سیاسەتی دەوڵەت دەکات.
- خوێندنەوەی واقیعی: بە لەبەرچاوگرتنی سروشتی
"ئەمنی"ی سیستەمی سیاسیی ئێران (کە لە کتێبەکەشدا ئاماژەی
پێدراوە)، ئەگەری جێبەجێکردنی ئەم پێشنیازانە لەم دۆخەدا زۆر کەمە. لێرەدا
توێژینەوەکە دەیتوانی زیاتر جەخت لەسەر "پەروەردەی هاوتەریب"
(Parallel Education) یان "پەروەردەی
نافەرمی" بکاتەوە. واتە،
لە سایەی ڕەتکردنەوەی دەوڵەتدا، کورد دەبێت چی بکات؟ چۆن تەکنەلۆژیا و ژیریی
دەستکرد (AI) و
پلاتفۆرمە دیجیتاڵییەکان دەکرێت ببنە جێگرەوەی قوتابخانە فەرمییەکان؟
٤. ئەنجامگیری
کتێبەکەی
د. قادر وریا بەڵگەنامەیەکی زانستیی گرنگە و قۆناغێکە لە تێپەڕین لە
"سۆزداریی زمانی" بەرەو "ڕاسیۆنالیزمی پلاندانان". بەڵام بۆ
ئەوەی ئەم پڕۆژەیە ببێتە واقیع، پێویستمان بەوەیە لە بازنەی "داواکاری لە
حکومەت" بێینە دەرەوە و بیر لە "بەهێزکردنی ناوخۆیی زمانەکە"
بکەینەوە.
ڕەخنەگرتن
لەم کتێبە بە مانای کەمکردنەوەی نییە، بەڵکو بەو مانایەیە کە پرسی زمانی کوردی لە
ڕۆژهەڵات پێویستی بە تێپەڕاندنی قۆناغی "سەلماندنی ماف" هەیە بەرەو
قۆناغی "دۆزینەوەی میکانیزمی مانەوە لە
دەرەوەی ویستی دەسەڵات".
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر