ادامه فصل پنجاه و سووم:
سیر تمدنهای بومی کوردستان
از عصر گوتیها تا ساسانیان
مقدمه داستانی:
شامگاه روز دوم حضور پیر
روشنا و هیوا در درسیم، در اتاقی کوچک و گرم از خانه سنگی پیر زنار، نشسته بودند و
چای کوهی می‌نوشیدند. روژین هوزات، باستان شناس جوانی که در دیدار جمخانه با آنها
آشنا شده بود، دفتری را از کیفش بیرون آورد.
با نگاهی آرام به پیر
روشنا گفت:
« این مقاله‌ای است که
مدتی روی آن کار کرده‌ام... درباره سیر تمدنهای بومی کوردستان از عصر گوتیها تا ساسانیان... دوست دارم شما اول بخوانیدش... و
اگر خطایی دیدید، اصلاحم کنید .»
هیوا لبخند زد و پیر
روشنا با نگاهی ژرف به روژین گفت:
« نور، اگر از دل خاک هم
برخیزد، راه خود را پیدا می‌کند. بخوانیمش... شاید راهی به خاطرهای کهن بگشاید.»
عنوان مقاله: سیر
تمدنهای بومی کوردستان از عصر گوتیها تا ساسانیان
نویسنده: روژین هوزات
– پژوهشگر مستقل و باستان شناس، درسیم
چکیده: کوردستان، سرزمینی کهن با کوهستانهای پر
رمز و راز، خاستگاه تمدنهایی است که نقشی بنیادین در شکل گیری تاریخ خاورمیانه ایفا
کرده‌اند. از گوتیها، هوریها، هیتیها تا مادها و سرانجام ساسانیان، این اقوام بومی
کوهستان نه تنها در عرصه‌های نظامی و سیاسی، بلکه در انتقال فرهنگ، آیین و زبان تأثیری
ژرف داشته‌اند. این مقاله با استناد به منابع باستان شناسی، متون تاریخی و تحلیل تطبیقی
نمادهای فرهنگی، به بررسی پیوستار تمدنی کوردستان می‌پردازد.
گوتیها: نخستین
حافظان کوهستان نخستین بار نام گوتیها (Gutians) در کتیبه‌های اکدی و سومری ظاهر شد. آنها
قومی بومی و کوهستان نشین بودند که در حدود ۲۲۰۰ ق.م در منطقه زاگرس شمالی استقرار داشتند
و برای مدتی بر بابل تسلط یافتند،( Glassner 2004 ). گوتیها
را باید نخستین حلقه روشن تاریخ قومیت کوهستانی دانست که بعدها در قالب مادها و کوردها
استمرار یافت.
هوریها و فرهنگ
میتانی: هوری ها قومی زبانی غیرسامی و
غیرهندواروپایی بودند که در شمال کوردستان (امروزه ترکیه و سوریه شرقی) سکونت
داشتند. آنان با ایجاد اتحاد میتانی (۱۵۰۰ ق.م)
تمدنی مرکب از فرهنگهای آریایی، هوری و محلی خلق کردند (Wilhelm, 1989). در اسناد میتانی نام ایزدان مهری همچون
میترا، وارونه و ایندره دیده می‌شود (Beckman, 1996)، که نشان از پیوند ژرف آیینی این تمدن با
سنت ایرانی دارد.
هیتیها: قدرت هماورد
و همسایه: هرچند هیتیها بیشتر در آناتولی مرکزی حضور
داشتند، اما روابط سیاسی و نظامی و گاه همزیستی آنها با هوریها و میتانیها در شمال
کوردستان به روشنی در متون اوگاریتی و الواح بوغازکوی مشهود است. برخی محققان همچون Guterbock (1961) بر این باورند که برخی عناصر فرهنگی-دینی
هیتیها، همچون نیایش خورشید، ریشه در سنت هوری-میتانی داشته است.
مادها: بنیان‌گذاران
دولت کوهستانی: مادها (Median)،
در قرن هشتم پیش از میلاد، نخستین دولت کوهستانی بزرگ در فلات ایران را تشکیل
دادند. Herodotus از آنها به عنوان قومی از نژاد آریایی یاد می‌کند.
مادها خاستگاه زبانی و فرهنگی کوردها محسوب می‌شوند و آثار آنان همچون نیایشگاه‌های
صخره‌ای، آرامگاه‌ها و سنگ‌نوشته‌ها در نواحی سنه، همدان، مهاباد و کرماشان دیده می‌شود (Bivar, 1983).
ساسانیان: اوج و
پایان دوران سنتهای مهری: ساسانیان هرچند دولتی ایرانی بودند، اما
ریشه‌های آنان در مناطق جنوب کوردستان و فارس امروزی قرار داشت. در عصر آنان، مهرپرستی،
مانویت و زروانیسم همگی با آیین زرتشتی درآمیختند. طاق بستان در کرماشان، با نگاره‌های
شاهانه، نماد تداوم سنت مهری و حکمت خسروانی در دل کوهستان است (Boyce, 1979).
نتیجه‌گیری: سیر تمدنی در کوردستان نه یک خط گسسته،
بلکه یک زنجیره فرهنگی-تاریخی است. این پیوستار از گوتیها تا ساسانیان، از نیایش در
غارها تا ساخت طاقهای شکوه، از آیینهای خورشیدی تا نگاشته‌های مهری، نشان می‌دهد که
کوههای کوردستان همواره حافظان حکمت و هویت بوده‌اند. امروزه، شناخت این میراث برای
بازسازی تاریخیِ منصفانه در خاورمیانه ضروری است.
منابع:
- Beckman, G. (1996). Hittite Diplomatic Texts. Scholars Press.
- Bivar, A. D. H. (1983). The Political History of
Iran under the Medes and Achaemenids. Cambridge.
- Boyce, M. (1979). Zoroastrians: Their
Religious Beliefs and Practices. Routledge.
- Glassner, J. J. (2004). Mesopotamian Chronicles. Society of Biblical
Literature.
- Guterbock, H. G. (1961). “The Hittite Conception of the
Sun-God”. Journal of Near Eastern
Studies.
- Herodotus. Histories.
- Nasr, S. H. (1993). Three Muslim Sages. Harvard University Press.
- Pourjavady, N. (1988). The Light of Sakina in
Suhrawardi’s Philosophy.
- Wilhelm, G. (1989). The Hurrians. Warminster: Aris & Phillips.
