مێتافیزیکی رووناکی؛ خوێندنەوەیەک بۆ پەیوەندی نێوان سهرەوەردی و ئایینەکانی ئێزیدی و یارسان

 

مێتافیزیکی رووناکی؛ خوێندنەوەیەک بۆ پەیوەندی نێوان سهرەوەردی و ئایینەکانی ئێزیدی و یارسان

پێشەکی
شەهابەدینی سهرەوەردی، ناسراو بە "شێخی ئیشراق"، یەکێکە لە گەورەترین فیلەسوفەکانی مێژووی ڕۆژهەڵات کە بناغەی فەلسەفەکەی لەسەر "رووناکی" (نور) داناوە. سهرەوەردی بە زیندووکردنەوەی حیکمەتی "خوسرەوانی" (حیکمەتی دێرینی ئێران و میدیاکان)، پردێکی دروستکرد لە نێوان عیرفانی ئیسلامی و باوەڕە دێرینەکانی ناوچەکە. کاتێک لە قوڵایی فەلسەفەی ئیشراق دەڕوانین، دەبینین کە چەمکی "نور" تەنها یەک تیۆری فەلسەفی نییە، بەڵکو هەمان ئەو جەوهەرەیە کە لە ئایینە کوردییەکانی وەک ئێزیدی و یارسان (ئەهلی حەق)دا پێگەیەکی پیرۆز و مەركەزی هەیە.

یەکەم: فەلسەفەی نور لای سهرەوەردی (حیکمەتی ئیشراق)

لە دیدگای سهرەوەردیدا، "بوون" (Existence) یەکسانە بە "رووناکی". بە بڕوای ئەو، خودا "نور الانوار"ە (رووناکی رووناکییەکان). ئەمە بەرزترین پلەی بوونە کە هیچ تاریکییەکی تێدا نییە.
سهرەوەردی جیهان بەسەر پلەبەندییەکی رووناکیدا دابەش دەکات:

1.    نور الانوار (خودا): سەرچاوەی هەموو بوونەکان.

2.    نورە دابەزیوەکان (فریشتەکان و عەقڵەکان): ئەمانە تیشکی خودان کە جیهان بەڕێوە دەبەن.

3.    بەرزەخ (تاریکی/ ماددە): ماددە خۆی لە خۆیدا مردوو و تاریکە، تەنها کاتێک دەبێتە خاوەن بوون کە رووناکی بەسەردا دەبارێت.

سهرەوەردی بە ئاشکرا دەڵێت کە ئەم زانستەی لە حەکیمە دێرینەکانی "فەهلەوی" (کە مەبەستی زەردەشتی و پێش زەردەشتییەکانە لە ناوچەی زاگرۆس و ئێران) وەرگرتووە.

دووەم: رووناکی لە ئایینی ئێزیدیدا

ئایینی ئێزیدی یەکێکە لەو ئایینانەی کە بە "میترایی" یان پەرستنی "خۆر و رووناکی" ناسراون. لێرەدا پەیوەندییەکە لەگەڵ سهرەوەردی زۆر بەهێز دەردەکەوێت:

1.    پیرۆزیی خۆر: ئێزیدییەکان لە کاتی نزا و پاڕانەوەدا روو دەکەنە خۆر (ڕۆژ). لای ئەوان خۆر خودا نییە، بەڵکو گەورەترین و پاکترین نیشانەی "نور"ی خودایە لەسەر زەوی. ئەمە ڕێک یەک دەگرێتەوە لەگەڵ چەمکی سهرەوەردی کە دەڵێت خۆر "سەرۆکی رووناکییەکانە" لە جیهانی ماددەدا.

2.    خودا وەک رووناکی: لە دەقە پیرۆزەکانی ئێزیدیدا (قەول و بەیت)، خودا (خوەدێ) وەک سەرچاوەی رووناکی وەسف دەکرێت. تاریکی نەبوونی رووناکییە و شەڕ لە نەبوونی مەعریفە و رووناکییەوە دێت.

3.    مەلەک تاوس: وەک فریشتەی هەرەبەرز، سیمبولەکەی زۆرجار پەیوەستە بە ئاگر و رووناکی. لە فەلسەفەی سهرەوەردیدا، ئەمە هاوتایە لەگەڵ پلەبەندی "ئەنوارە قاهیرەکان" (رووناکییە زاڵەکان) کە فەرمانڕەوایەتی گەردوون دەکەن.

سێیەم: رووناکی لە ئایینی یارسان (ئەهلی حەق)

لای یارسانییەکان، چەمکی "تەجەللا" (دەرکەوتن) زۆر گرنگە، کە ئەمەش ڕەگەکەی دەچێتەوە سەر "فەیز" یان دەرچوونی رووناکی لای سهرەوەردی:

1.    زاتی حەق وەک نور: لە کەلامی سەرەنجام و دەقە یارسانییەکاندا، زاتی حەق (سوڵتان سەهاک) زۆرجار وەک گەوهەرێکی نورانی وەسف دەکرێت. یارسانییەکان باوەڕیان وایە کە ڕۆحی مرۆڤ "زەڕەیەکە لەو نورە ئەزەلییە".

2.    حەوت تەن (هەفتەن): یارسانییەکان باوەڕیان بە حەوت فریشتە یان حەوت پیر هەیە کە یارمەتیدەری سوڵتانن. ئەمە زۆر لەو سیستەمە دەچێت کە سهرەوەردی باسی دەکات؛ کە چۆن لە "نور الانوار"ەوە، رووناکییە بچووکترەکان (فریشتەکان) دروست دەبن و جیهان بەڕێوە دەبەن.

3.    عیرفانی ناوەکی: یارسانییەکان جەخت لەسەر "رووناکی دڵ" دەکەنەوە. سهرەوەردیش دەڵێت مرۆڤ تەنها بە عەقڵ ناگاتە ڕاستی، بەڵکو دەبێت دڵی "رووناک" بێتەوە (کەشف و شهود).

چوارەم: خاڵی بەیەکگەیشتن (گرێدانەکە)

ئەوەی سهرەوەردی وەک فەلسەفە دایڕشتووە، لە ڕاستیدا هەمان ئەو میراتە رۆحییە دێرینەی گەلانی زاگرۆسە کە لە ئێزیدی و یارساندا پارێزراوە. خاڵە هاوبەشەکان ئەمانەن:

• سەرچاوەی هاوبەش: هەردوو لایان (سهرەوەردی و ئایینە کوردییەکان) دەگەڕێنەوە بۆ جیهانبینییەکی دێرین کە تێیدا "رووناکی" هێمای چاکە، بوون، و مەعریفەیە، و "تاریکی" هێمای نەبوون و جەهلە.
• پلەبەندی فریشتەکان: لە سهرەوەردیدا "ئەمشاسپەندان" (فریشتەکانی زەردەشتی) دەبنە "رووناکییە ئەقڵییەکان". لە ئێزیدی و یارساندا دەبنە "حەوت نهێنییەکە" (هەفت سر) یان حەوت فریشتەکە.
• رزگاربوون لە ڕێگەی رووناکییەوە: لای سهرەوەردی، ئامانجی مرۆڤ ئەوەیە لە تاریکی ماددە دەرچێت و بگەرێتەوە بۆ جیهانی رووناکی. لە ئێزیدی و یارسانیشدا، ئامانجی مرۆڤ گەیشتنە بە پاکی و حەقیقەت (کە بە نور وەسف دەکرێت) و رزگاربوون لە سوڕی ژیان و مردن (لەم ڕووەوە لە دۆنادرۆنی یارسان نزیک دەبێتەوە).

دەرەنجام

دەتوانین بڵێین سهرەوەردی "زمانە فەلسەفییەکەی" هەمان ئەو باوەڕانەیە کە لە ئێزیدی و یارساندا بە شێوەی "میزۆلۆژی و ئایینی" ماونەتەوە. سهرەوەردی هەوڵیدا بە بەڵگە و لۆژیک ئەوە بسەلمێنێت کە پیرەکانی یارسان و شێخەکانی ئێزیدی لە ڕێوڕەسمەکانیاندا هەستی پێ دەکەن: کە خودا رووناکییەکە لە سەرووی هەموو رووناکییەکانەوە، و گەردوون بریتییە لە سەمای تیشکەکان بەرەو ئەو سەرچاوە ئەزەلییە.

پەناگەیەک لە تاراوگەی ڕۆح

 

پەناگەیەک لە تاراوگەی ڕۆح

١. کۆچ

من لە وڵاتێکەوە دێم

لەوێ ئازادی

لەبەر تاوانی هەناسەدان، لە سێدارە دەدرا.

لەو شاخانەوە دێم

کە هێشتا بۆنی فیشەک و بارووتیان لێ دەچۆڕێ،

لەو منداڵییەی

کە هەرگیز دەرفەتی پشکوتنی نەبوو.

لە تاراوگە،

ئاسمان شینتر بوو،

بەڵام هەورەکانی نەیاندەناسیم.

هەر بەیانییەک،

بە زمانێکی دی پێدەکەنیم،

شەوانیش، بە زمانێکی بێ‌ناو دەگریام.

لە خەوندا،

هەمیشە بە زمانی دایک

سڵاوم لە باڵندە کوژراوەکان دەکرد-

ئەو باڵندانەی ڕۆژگارێک

لەسەر درەختەکانی خوار ڕووبارەکە دەیانچریکاند.

٢. گفتوگۆ

ڕۆژێک، خاکی دایکم، هاتە خەونم و وتی:

"ڕۆڵە! بۆچی هێشتا بە شوێنمدا وێڵی؟

من لە ناو تۆدام،

لە خوێنبەری تاراوگەتدا،

لە هەناسەی کۆتایی هەر وشەیەکتدا."

وتم:

دایە! خاکی ئێرە ساردە، سارد

لێرە ڕیشەکانم ناڕوێن.

وتی:

"ڕیشە... خاکی ناوێ،

(یاد)ی دەوێ!

لە هەر کوێیەک (یاد) تۆوی ئەوین بچێنێ،

خاک لەوێ، سەرلەنوێ زیندوو دەبێتەوە."

٣. مانا

ئێستا دەزانم:

نیشتمان،

نە لە سنوورەکانە،

نە لە نەخشە و بەردنووسەکان.

نیشتمان،

تەنیا ئەو شوێنەیە

کە مرۆڤ لە ناخی خۆیدا، ئاشتی دەدۆزێتەوە.

من، لەم تاراوگەی ڕۆحەدا،

ئیتر ناگەڕێمەوە بۆ جوگرافیا؛

دەگەڕێمەوە بۆ "مانا".

ئەگەر ڕۆژێکیش

لەم خاکە نامۆیە بڕۆم،

دڵنیام...

ڕۆحی من، لە هەر کوێیەک ئەویندار بێ،

لەوێ... بۆ خۆی وڵاتێک ساز دەکات.

پارادۆکسی کوردبوون؛ تراژیدیای نامۆبوون لە نێوان "زەینی هاوردە" و "روحی زاگرۆس"دا

 

پارادۆکسی کوردبوون؛ تراژیدیای نامۆبوون لە نێوان "زەینی هاوردە" و "روحی زاگرۆس"دا

پێشەکی: پێناسەکردنی قەیرانەکە

کوردبوون، پێش ئەوەی ناسنامەیەکی سیاسی یان نەژادی بێت، دۆخێکی بوونگەرایی (Ontological State)ـە. ئەم دۆخە لە کۆندا بریتی بووە لە یەکگرتنێکی هارمۆنی لە نێوان "مرۆڤ" و "شوێن" (Place/Dasein). بەڵام ئەمڕۆ، تاک و کۆمەڵگای کوردی لە ناو "پارادۆکس"ێکی قوڵدا دەژین؛ جەستەیان لە زاگرۆسە، بەڵام ڕۆحیان لە بیابانەکانی باشوور، یان لە شەقامەکانی مۆسکۆ و پاریس،ه یان لە باڵەخانەکانی ئەنقەرە و تاران دەگەڕێت. ئەم وتارە هەوڵ دەدات بیسەلمێنێت کە چۆن ئایدیۆلۆژیا هاوردەکان (چ ئاسمانی و چ زەمینی) بوونەتە هۆی "نامۆبوون"ی کورد لە سروشتی خۆی و دروستکردنی بۆشاییەک کە نەیاران تێیدا یاری بە چارەنووسی دەکەن.

یەکەم: سەردەمی هارمۆنیا؛ کورد وەک "جوگرافیای زیندوو"

لەسەرەتای مێژوودا، مرۆڤی دانیشتووی زاگرۆس و تۆڕۆس، جیاواز لە شارستانیەتەکانی دەشتایی (وەک  عەرەبستان و میسر)، پەیوەندییەکی "ستوونی" لەگەڵ سروشت هەبوو نەک "ئاسۆیی".

فەلسەفەی سروشتیی کورد کۆنترۆڵکردنی سروشت نەبوو، بەڵکو "هاو-تێکهەڵبوون" بوو. لە ئایینە کۆنەکانی وەک میتراییزم و یارسانی ،ئیزدی و زەردەشتیدا، چەمکەکان لە خاکەوە هەڵدەقوڵان. "ڕۆح" شتێکی دابڕاو نەبوو لە "ماددە". شاخ تەنها بەرد نەبوو، بەڵکو خوداوەند و پەناگە بوو.
لەم قۆناغەدا، کوردبوون بریتی بوو لە ڕەنگدانەوەی ڕەقی شاخەکان لە ئیرادەدا و نەرمی ئاوەکان لە ڕۆحدا. هیچ جیاوازییەک (Dualism) لە نێوان ئەوەی کورد باوەڕی پێ بوو و ئەوەی تێیدا دەژیا نەبوو؛ هەردووکیان یەکبوون.

دووەم: داگیرکاریی مەعریفی؛ درزتێكەوتنی خود

کێشەکە کاتێک دەستی پێکرد کە کورد ڕووبەڕووی شەپۆلی "لۆگۆس"ی بیانی بووەوە. ئەمەش لە دوو قۆناغی سەرەکیدا ڕوویدا:

１. ئایدیۆلۆژیای ئاسمانی (مێتافیزیکی بیابان):

هاتنی ئایینە سامییەکان، بەتایبەت لە فتوحاتی ئیسلامیدا، گەورەترین زەبری مەعریفی لە کورد دا. کێشەکە خودی ئایینەکە نەبوو، بەڵکو "جوگرافیای پیرۆز" بوو. پێشتر قیبلەی کورد "ڕۆژ" و "لووتکەکان" بوو (شتێک کە لە سروشتی خۆیدا هەبوو)، بەڵام دواتر پیرۆزی گوازرایەوە بۆ "بیابان".

ئەمە بووە هۆی جۆرێک لە شیزۆفرینیای ڕۆحی؛ کورد دەبوایە بۆ پیرۆزی ڕوو لە شوێنێک بکات کە تەواو پێچەوانەی جوگرافیا و سایکۆلۆژیای خۆیەتی. لێرەوە کورد فێرکرا کە "حەقیقەت لە دەرەوەی خۆیەتی" نەک لە ناخ و خاکەکەیدا.

２. ئایدیۆلۆژیای زەمینی (مۆدێرنیتەی هاوردە):

لە سەدەی بیستەمدا، کورد تووشی شەپۆلێکی دیکەی نامۆبوون بوو لە ڕێگەی ئایدیۆلۆژیاکانی (نەتەوەپەرستی، مارکسیزم، لیبڕالیزم). هەموو ئەم چەمکانە زادەی شارە پیشەسازییەکانی ئەوروپا بوون.

• مارکسیزم باسی چینی کرێکار (پرۆلیتاریا)ی دەکرد لە کۆمەڵگایەکی شاخاویدا کە چینایەتی تێیدا بوونی نەبوو بەو شێوەیە.
• نەتەوەپەرستی هەوڵیدا دەوڵەت-نەتەوە لەسەر مۆدێلی، رەزا شاە، ئەتاتورک و بەعس دروست بکات.

ئەنجامەکە ئەوە بوو: کورد هەوڵی دەدا قەبارەی ڕۆحی خۆی لەقاڵب بدات بۆ ئەوەی لەگەڵ جلوبەرگێکدا بگونجێت کە بۆ باڵای ئەو نەدوورابوو.

سێیەم: پارادۆکسەکە و بۆشایی ڕۆحی

ئێستا پارادۆکسەکە لێرەدایە: کورد بە چەکێک شەڕ دەکات کە هی دوژمنەکەیەتی.
کاتێک کوردێک دەبێتە ئیسلامییەکی توندڕەو، ئەو ئایدیۆلۆژیایەک بەکاردێنێت کە لە بنەڕەتدا بۆ سڕینەوەی جیاوازییە نەتەوەییەکان و تواندنەوە لەناو "ئوممەت"ی عەرەبی یان تورکیدا داڕێژراوە. کاتێکیش دەبێتە عەلمانییەکی ڕادیکاڵ، ڕەگ و ڕیشەی مێژوویی خۆی دەبڕێت.
نەیارانی کورد (تورک، فارس، عەرەب) زۆر زیرەکانە ئەم بۆشاییە بەکاردێنن. ئەوان دەزانن کە کورد لە "ناوەوە" بەتاڵ بووەتەوە. کاتێک ڕۆحی کورد لە زاگرۆس دابڕا، دەکرێت بە ئاسانی پڕ بکرێتەوە بە:

• مەزهەبگەرایی (شیعە/سوننە).
• حیزبایەتی تەسک (کە لاسایی مۆدێلە لینینییەکان دەکاتەوە).
• بەکارهێنەرگەری (Consumerism)ی بێ بنەما.

چوارەم: گەڕانەوە بۆ "بوون"؛ فەلسەفەی زاگرۆسیزم

چارەسەر چییە؟ چۆن دەتوانین لەم بازنە داخراوە رزگارمان بێت؟

وەڵامەکە لە "گەڕانەوە"دایە. بەڵام نەک گەڕانەوە بۆ ڕابردوو وەک سەلەفییەت، بەڵکو گەڕانەوەی فینۆمینۆلۆژی (Phenomenological Return) بۆ جەوهەری شوێن.

１. ئاشتکردنەوەی ڕۆح و جوگرافیا:

پێویستە کورد فەلسەفەیەک داڕێژێت کە تێیدا "زاگرۆس" تەنها بەربەستی سەربازی نەبێت، بەڵکو سەرچاوەی ئیلهامی ئەخلاقی و مەعریفی بێت. دەبێت تێبگەین کە بەرگری کورد لە شاخەکان، تەنها شەڕی خاک نییە، بەڵکو شەڕی پاراستنی جۆرێکە لە "ژیانی سروشتی" دژی "ژیانی دەستکرد".

２. ڕەتکردنەوەی یونیڤێرساڵیزمی بیابان و کوێر:

دەبێت کورد واز لەوە بهێنێت کە خۆی بە پێوەرەکانی ڕۆژهەڵات یان ڕۆژئاوا هەڵبسەنگێنێت. پێویستە خۆی ببێتە پێوەر. ئایینی کورد "ویژدانی سروشت"ە. سیاسەتی کورد "پێکەوەژیانی فرەیی"ـە هەروەک چۆن سروشتی شاخ فرەڕەنگە.

３. کوردبوون وەک ئۆنتۆلۆژیا نەک بایۆلۆژیا:

کوردبوون خوێن نییە، "هەڵوێست"ـە بەرامبەر بە بوون. مانەوەی کورد لە زاگرۆس مانای مانەوەی ڕاستگۆییە لەگەڵ سروشتدا. ئەگەر کورد بتوانێت ئەم ڕۆحە زیندوو بکاتەوە، هیچ ئایدیۆلۆژیایەکی هاوردە (چ ئایینی بۆ بەکۆیلەکردن، چ مۆدێرن بۆ تواندنەوە) ناتوانێت زاڵ بێت بەسەریدا.

دەرەنجام

کورد تا ئەو کاتەی بە چاویلکەی ئەوانی دیکە (مارکس، سەید قوتب، ئاتاتورک، لیبڕالیزمی ڕۆژئاوا) سەیری خۆی بکات، لە پارادۆکس و دابەشبووندا دەمێنێتەوە. نەیاران ئەم پارچەپارچەبوونە ڕۆحییە دەقۆزنەوە بۆ لێدانی کورد بە دەستی کورد.
تاکە ڕێگای ڕزگاری، گەڕانەوەیە بۆ فەلسەفەی "هاوئاهەنگیی ئۆرگانیک" لەگەڵ خاک. دەبێت کوردبوون بکرێتەوە بە سیستەمێکی ئەخلاقی و مەعریفی کە لە سروشتی سەختی زاگرۆس و جوانییەکەیەوە سەرچاوەی گرتووە، نەک لە کتێبە تۆزاوییەکانی شارستانیەتە داگیرکەرەکانەوە. ئەوکات، کوردبوون دەبێتە قەڵایەک کە ڕۆح و جەستەی تێدا یەکدەگرنەوە و هیچ هێزێک ناتوانێت درزی تێ بخات.

لە نێوان توێکڵ و کاکڵ؛ گەڕانەوە بۆ نوری ئەنوار و تێپەڕاندنی بتە پیرۆزەکان

 

لە نێوان توێکڵ و کاکڵ؛ گەڕانەوە بۆ نوری ئەنوار و تێپەڕاندنی بتە پیرۆزەکان

پێشەکی
لە فەلسەفەی ئاییندا، هەمیشە ململانێیەکی شاراوە لە نێوان "فۆرم" (شێوە/توێکڵ) و "مانا" (جەوهەر/کاکڵ)دا بوونی هەیە. بەپێی فەلسەفەی ئیشراقی شەهابەدینی سوهـرەوەردی، سەرچاوەی هەموو بوون و هەموو حەقیقەتێک "نوری ئەنوار"ە (خودا). ئایینەکان دەبێت وەک ئاوێنەیەک بن کە ئەو نورە بدەنەوە، بەڵام کاتێک ئاوێنەکە دەبێتە ئامانج و خۆی دەپەرسترێت، یان کاتێک توێکڵەکە ئەوەندە ئەستوور دەکرێت کە ڕێ لە گەیشتن بە کاکڵەکە دەگرێت، ئیتر ئایین کارکردە ڕۆحییەکەی لەدەست دەدات و دەبێتە ئامرازێکی سیاسی و کۆمەڵایەتیی وشک. ئەم وتارە هەوڵ دەدات لە ڕێگەی دیالێکتیکی "توێکڵ و کاکڵ"ەوە، خوێندنەوە بۆ مێژووی ئایین لە کوردستان، بێدەنگیی جیهانی ئیسلامی بەرامبەر جینۆسایدی کورد، و ئەو چوار پەیوەندییە بکات کە بۆ گەیشتن بە خودا پێویستن.

یەکەم: چوار پەیوەندییەکە و ئیفلیجبوونی پەیوەندیی دووەم

لە دیدگا مەعریفییەکاندا (کە دەتوانین لە ڕۆحی فەلسەفەی سوهـرەوەردی و عیرفانیشدا بیبینینەوە)، مرۆڤ بۆ ئەوەی بگاتە پلەی کەماڵ و پەیوەندیی دروست لەگەڵ "نوری ئەنوار" (خودا - پەیوەندی چوارەم) گرێ بدات، دەبێت سێ پەیوەندییەکەی پێشووتر بە دروستی ئەنجام بدات:

1.    پەیوەندی لەگەڵ خود (نەفس).

2.    پەیوەندی لەگەڵ ئەوانی دیکە (مرۆڤ و کۆمەڵگا).

3.    پەیوەندی لەگەڵ سروشت و گەردوون.

4.    پەیوەندی لەگەڵ خودا.

کێشە گەورەکەی ئەو "موسڵمانانەی" کە ئەمڕۆ بانگەشەی ئایینداری دەکەن، بازدانیانە بەسەر پەیوەندیی دووەمدا (پەیوەندی لەگەڵ ئەوانی دی). مەحاڵە تۆ ستەمکار بیت بەرامبەر مرۆڤێک، بێدەنگ بیت بەرامبەر زوڵمێک، بەڵام بانگەشەی ئەوە بکەیت کە خودا دەناسیت. لە ئەدەبیاتی سوهـرەوەردیدا، نور واتە دەرکەوتن و ئاگایی؛ کاتێک مرۆڤێک ئاگای لە ئازاری ئەوی دی نییە، واتە لە تاریکیدایە.

ئەو بێدەنگییە کوشندەیەی ناوەندە ئیسلامییەکان (چ سوننە و چ شیعە) بەرامبەر ئەنفال، کیمیابارانی هەڵەبجە و کارەساتی شەنگال، بەڵگەی حاشاهەڵنەگرن کە ئەو سیستمە ئایینییە سیاسییانە، تەنها خەریکی پەرستنی "توێکڵ"ن. ئەوان خودایان لەبیر کردووە، چونکە خودا "حەق" و "عەدالەت"ە. کاتێک تۆ لە ئاست سەربڕینی گەلێکی بێتاواندا بێدەنگ دەبیت، تۆ نەک هەر نوێنەری ئەو خودایە نیت، بەڵکو تۆ  خەریکی پەرستنی بتێکیت کە ناوت لێناوە ئایین. ئەمەیە کە وایکردووە ئەو وڵاتانە هەمیشە لەناو شەڕ و ئاژاوەدا بن، چونکە نوری خودا لەو شوێنە نییە کە زوڵمی تێدا قبوڵ دەکرێت.

دووەم: کورد و مێژوویەک لە ترس؛ پیرۆزکردنی کولتووری داگیرکەر

ئەگەر سەیری مێژووی هاتنی ئیسلام بۆ کوردستان بکەین، دەبینین پرۆسەکە زیاتر لە ڕێگەی "شمشێر" و "ترس"ەوە بووە نەک گفتوگۆی فەلسەفی و ڕووناکبیری. کورد لە ترسان و بە بێ ئاگایی موسڵمان بوو. لەو پرۆسەیەدا، کارەساتێکی گەورەی مەعریفی ڕوویدا: تێکەڵکردنی "ئیسلام" وەک پەیامێکی ئاسمانی، لەگەڵ "عەرەبەچێتی" وەک کولتوورێک.

بۆ ماوەی هەزار ساڵ پێش هاتنی ئیسلام، کورد خاوەنی فەلسەفەی ئایینیی خۆی بوو (میترایی، ئیزدی و مێهری...) کە تێیدا چەمکی "شەڕ و خێر" تەواوکەری یەکتر و وێنە گەورەکەی گەردوون بوون. کولتووری عەرەبی کە بە بەرگی ئایین خۆی پێچایەوە، ئەم دیدگا قوڵەی سڕییەوە و لە جێگەیدا کولتوورێکی سەپاند کە هەموو شتێکی خۆی (تەنانەت جلوبەرگ و زمانیشی) بە پیرۆز ناساند. کورد وای لێهات شەرم لە کوردبوونی خۆی بکات و وایزانی بۆ ئەوەی خودا لێی ڕازی بێت، دەبێت لە عەرەب بچێت. ئەمە برینە مێژووییەکەیە: بەتوێکڵکردنی عەرەبەچێتی لە جێگەی کاکڵی ئیمان.

سێیەم: هاوردەکردنی "توێکڵ"ی نوێ بۆ کوردستان

لە ئێستادا، مەترسییەکە شێوەی گۆڕیوە. گروپ و جەماعەتی ئیسلامی کە پارەی زەبەلاحیان لەلایەن وڵاتانی هەرێمییەوە بۆ خەرج دەکرێت، خەریکی دروستکردنی مزگەوت و سەنتەرن نەک بۆ بڵاوکردنەوەی ڕۆحانیەت، بەڵکو بۆ دەرخوارددانی ئەو "توێکڵە وشکە" بە نەوەی نوێی کورد.
ئەم گروپانە کار لەسەر ئەوە دەکەن کە گەنجی کورد داببڕن لە ڕەگ و ڕیشەی نەتەوەیی و کولتووریی خۆی و بیلکێنن بە ئەجێندایەکی سیاسیی دەرەکییەوە کە ناوی ناوە "ئیسلام". ئەمە هەمان ئەو پرۆسەیە کە سوهـرەوەردی هۆشداریمان دەداتێ: مانەوە لەناو تاریکیی ماددە و شێوەکان و ونکردنی نوری حەقیقەت.

چوارەم: کۆبەندی فەلسەفی

لێرەدا، ئەو دەقەی خوارەوە، دەبێتە کلیلێکی زێڕین بۆ کردنەوەی دەرگای ئەم بەستەڵەکە فکرییە. ئەم دەقە دەتوانێت وەک مانیفێستێکی "ئیشراقی کوردی" سەیر بکرێت:

لە نێوان توێکڵ و ناوەرۆکدا؛ گەڕان بە دوای نوری ئەنوار

ئەم خوێندنەوەیە، پیاسەیەکی مەعریفییە بەناو باخچەی حیکمەتدا و دەستبردنە بۆ برینێکی مێژوویی کە تا ئێستاش خوێنی لێ دەچۆڕێت. ئایینەکان هەموویان وەک ڕووبارە جیاوازەکان وان کە دواجار دەڕژێنەوە ناو یەک زەریا، ئەویش زەریای (حەقیقەت) و گەیشتنە بە (نوری ئەنوار).

１. ئایین و دەسەڵات؛ کوژانەوەی چرای حیکمەت:

کێشەکە لە پەیامە ئاسمانییەکاندا نییە، بەڵام کارەساتەکە کاتێک ڕوودەدات کە "پیرۆزی" دەکرێتە داردەستی "سياسەت". وەک شێخی ئیشراق (سوهـرەوەردی) ئاماژەی پێدەدات: کاتێک ئایین دەبێتە ئامراز بۆ دەسەڵات، لە "ڕێگایەک بۆ گەیشتن بە خودا"وە دەگۆڕێت بۆ "ڕێگایەک بۆ کۆیلەکردنی مرۆڤ". دەسەڵات هەمیشە پێویستی بە "توێکڵ"ی ئایینە، چونکە توێکڵەکە ڕەقە و دەتوانرێت بکرێتە شیر و خەڵکی پێ سەربڕدرێت. بەڵام "ناوەرۆک" نەرمە و بە کەڵکی زەبروزەنگی سوڵتە نایەت.

２. توێکڵ و ناوەرۆک لای سوهـرەوەردی:

ئەوەی ئەمڕۆ بەشێکی زۆری موسڵمانان گیرۆدەی بوون، پەرستنی "قەفەز"ە لەبری فڕین. ئەوان پاسەوانی دیوارەکانی پەرستگان، بەڵام خودای ناو پەرستگاکەیان لەبیرکردووە. توێکڵ بۆ پاراستنی بەروبوومەکەیە، بەڵام کاتێک ناوەرۆک دەڕزێت، توێکڵ دەبێتە بارێکی قورس.

３. ئایین و ڕەنگدانەوەی ژینگە (کورد و ئیسلام):

ئاو (وەحی) بێ ڕەنگە، بەڵام ڕەنگی جامەکە دەگرێت. ئیسلام کاتێک هاتە کوردستان، دەبوو ڕەنگی ڕۆحی کوردی بگرێت، نەک کورد ببێتە عەرەب. سۆفییەکان دەڵێن: "لۆنی ئاو، لۆنی جامەکەیەتی". ئەو ئیسلامەی لە نەریتی کور دەواریدا هەبوو (وەک نالی و مەولەوی)، ئیسلامێکی پڕ لە عیرفان بوو، نەک ئەو ئیسلامە سیاسییەی ئەمڕۆ.

دەرەنجام:
پێویستە جیاکاری بکرێت لە نێوان حورمەتی ئایین وەک پەیامێکی گەردوونی، و ڕەتکردنەوەی "سوڵتەی داگیرکەر" کە دەیەوێت لە ڕێگەی ئایینەوە کلتوری کورد بکوژێت. گەڕانەوە بۆ "ناوەرۆک" و جیاکردنەوەی لە "توێکڵە عەرەبی یان تورکییەکە"، تاکە ڕێگایە بۆ پاراستنی کەرامەتی نەتەوەیی و ئایینی. با ئایینمان بۆ "ئیشراق" بێت، نەک بۆ تاریککردنی ژیری.

کۆتایی
لە کۆتاییدا دەگەینە ئەو دەرەنجامەی کە، ئەوەی ئەمڕۆ لە دنیای ئیسلامیدا دەگوزەرێت و ئەو بێدەنگییەی بەرامبەر ستەمی سەر کورد هەیە، دەرخەری ئەوەیە کە ئەو سیستمە لە قۆناغی "توێکڵ"دا گیریان خواردووە و پەیوەندییان لەگەڵ "نوری ئەنوار" پچڕاوە. ڕزگاربوونی تاکی کورد لەوەدایە کە ئەم هاوکێشەیە بە فەلسەفەی سوهـرەوەردی ڕاست بکاتەوە: واز لە توێکڵە بۆگەنەکان بێنێت کە لە دەرەوە بۆی دێن، و کاکڵی حەقیقەت هەڵبژێرێت کە بریتییە لە ویژدان، عەدالەت و ئازادی.